काठमाडौँ, भूकम्प गएको चार वर्षपछि काठमाडौँ उपत्यकाका मुख्य तीन ऐतिहासिक सम्पदाको पुनःनिर्माणले गति लिएको छ । पुनःनिर्माण शुरु भएको करीब चार महिनापछि काष्ठमण्डपको २५, धरहराको १३ र रानीपोखरीको नगण्य काम शुरु भएको छ । भूकम्प गएको लामो समयपछि गत पुसदेखि धरहरा माघदेखि काष्ठमण्डप र फागुनदेखि रानीपोखरी पुनःनिर्माण शुरु गरिएको थियो । विसं २०७२ वैशाख १२ गते भूकम्पले गर्दा यी तीनै सम्पदामा पूर्ण रुपमा क्षति पुगेको थियो ।
आकर्षक रानीपोखरी 
अठारौँ शताब्दीको रानीपोखरी पुनःनिर्माणका लागि लामो समय काठमाडौँ महानगरपालिकाले जिम्मा लिए पनि विभिन्न किसिमका आन्तरिक विवादका कारण काम नभएपछि गत माघ १४ मन्त्रिपरिषद् बैठकले रानीपोखरी र बालगोपालेश्वर मन्दिर क्षेत्रको पुरातात्विक संरचना पुनःनिर्माणको जिम्मा राष्ट्रिय पुनःनिर्माण प्राधिकरणलाई दिएको थियो ।

अहिले रानीपोखरीमा पोखरीकै सरसफाइ र यसअघि कामपाले निर्माण गर्दा प्रयोग गरेको आधुनिक निर्माण सामग्री हटाउने काम भइरहेको प्राधिकरणका सिनियर डिभिजन इञ्जिनीयर धुव्रप्रसाद पौडेलले जानकारी दिए ।

उनका अनुसार हाल दैनिक ५० कामदारले पुनः निर्माणको काम गरिरहेका छन् । आगामी तिहारमा प्रयोग गर्न मिल्ने गरी काम तीव्र रुपमा भएको छ । प्राधिकरणका अनुसार अबको रानीपोखरी परम्परागत रुपमा निर्माण भए पनि आकर्षक हुन्छ ।

भूकम्प गएको करीब चार वर्षमा पुनःनिर्माण थालिएको रानीपोखरी पुरानै शैलीमा बन्नेछ । बालगोपालेश्वर मन्दिरलाई मल्लकालीन शैलीमा बनाउने योजना तय भइसकेको छ । पोखरी वरिपरिको क्षेत्रलाई थप आधुनिक र आकर्षक बनाइने बताइएको छ । प्राधिकरणले तयार पारेको विधिअनुसार पोखरीको मध्यभागमा कालीमाटी राखिने छ ।

माटाको तह तयार भएपछि करीब दुई फिट बालुवा राखिनेछ । वरिपरि भत्किएका पर्खाल पुरानै तहअनुसार मिलाइनेछ । डिलमा पैदलमार्ग बन्नेछ । पर्खालमा इँटा प्रयोग गरिने जनाइएको छ । पोखरीको पूर्व र उत्तरतर्फ ढुङ्गा छापेर पेटीसँगै ठाउँठाउँमा हरियाली बनाइने छ ।

विसं २०७२ माघ २ मा राष्ट्रपति विद्यादेवी भण्डारीबाट शिलान्यास भएको रानीपोखरीको पुनःनिर्माणको काम शुरुमा कामपाले पाए पनि महानगरले ठेकदारमार्फत काम गराउँदा प्राचीन सम्पदा पुनःनिर्माणमा एकपछि अर्को विवाद भएपछि काम हुन नसकेको हो । राजा प्रताप मल्लका माहिला छोरा चक्रवर्तेन्द्र मल्लको निधनपछि रानीको चित्त बुझाउन विसं १७२७ मा रानीपोखरीको निर्माण गराइएको शिलालेखमा उल्लेख छ । पोखरीका बीचमा त्यसैबेला बालगोपालेश्वर मन्दिर स्थापना गरिएको थियो ।

एकै रुखले नबन्ने भो काष्ठमण्डप

काठमाडौँको नामको उत्पत्ति भएको काष्ठमण्डप पुनःनिर्माणको काम पनि धमाधम भइरहेको छ । निर्माणअन्तर्गत अहिले काठको काम भइरहेको छ । काष्ठमण्डप पुनःनिर्माण समितिका अध्यक्ष राजेश शाक्यले अहिलेसम्ममा २५ प्रतिशत काम सकिएको छ बताए ।
अहिले झ्याल र ढोका निर्माणको काम भइरहेको छ । गत माघ २७ गते श्रीपञ्चमीका दिन काष्ठमण्डपको मूल थाम उठाइएको थियो । उक्त दिन काष्ठमण्डको मुख्य चार थाम उठाउइएको हो । प्रयोग गरिएका चार थाममध्ये तीन नयाँ प्रयोग गरिएको हो भने एउटा पुरानै प्रयोग गरिएको छ । अध्यक्ष शाक्यले भने, “ आगामाी सालको असार मसान्तसम्ममा भुइँतलाको कार्य सम्पन्न गर्ने गरी काम भइरहेको छ, निर्धारित समयमा काम सकिन्छ । ”

सातौँ शताब्दीको काष्ठमण्डप पुनःनिर्माणका लागि अघिल्लो वर्ष वैशाख ३१ गते क्षमा पूजा गरिसकिएको छ । बिसेत नामका मानिसले जात्रा हेर्न आएका कल्पतरुलाई चिनेर नियन्त्रणमा लिई एउटा रूख उपलब्ध गराउने वाचा गराएर छाडेपछि कल्पतरुले सालको काठ दिएको, राजा लक्ष्मीनरसिंह मल्लले त्यसैबाट मूर्तिविहीन मरुसतः बनाएको र पछि यसैलाई काष्ठमण्डप भन्न थालिएको हो । कामपाले पुनःनिर्माण समितिलाई हालसम्म रु पाँच करोड ५० लाख आर्थिक सहयोग प्रदान गरिसकेको छ ।

काष्ठमण्डपलाई प्राचीन स्वरूपमै तयार गरिनेछ । पुरानै स्वरूपअनुसार तीन तलाकै बनाइने छ । मन्दिरमा नेपाली सालको काठ प्रयोग गरिनेछ । काष्ठमण्डपमा धेरै डिजाइनका काठ प्रयोग हुनेछन् तर एकै रुखका हुनेछैन । आठ फिटभन्दा माथिका एक हजार दुई सय ५६ क्युबिक फिटका काठ प्रयोग गरिनेछ । आठ फिटभन्दा तलका काठ पनि ठाउँठाउँमा प्रयोग हुनेछन् । पुनःनिर्माणपछि मन्दिरको छानो भने झिँगटीले सजिने छ ।
धरहरामा दुई भ¥याङ
धरहरा पुनः निर्माणको कामअन्र्तगत अहिले जमीनमुनि पिलर राख्ने काम करीब अन्तिम चरणमा पुगेकाले अबको केही दिनमा जमिन माथिको काम हुनेछ । निर्धारित समयमा नै सक्नेगरी काम भइरहेको प्राधिकरणका सहसचिव एवं सम्पदा संरक्षण, सार्वजनिक भवन तथा पूर्वाधार महाशाखाका प्रमुख राजुमान मानन्धरले जानकारी दिएका छन ।

सुनधारास्थित २९ रोपनी क्षेत्रफलमा फैलिएको धरहरा ११ तलाको बन्नेछ । टुप्पाबाट काठमाडौँ उपत्यका पूरै नियाल्न पाइनेछ । वरपर सङ्ग्रहालय, पानीको फोहरा, नाट्यघर, आकर्षक बगैंँचा, पार्किङ स्थल, खाजाघरलगायत निर्माण गरिनेछन् । गत पुस १२ गते प्रधानमन्त्री केपी शर्मा ओलीले त्यसको शिलान्यास गरेका थिए । पहिलाको धरहराभन्दा नयाँ बन्ने धरहराको चौडाइ ठूलो हुनेछ जहाँ दुई लिफ्ट ९ आधुनिक भ¥याङ० पनि हुनेछ । साथै एउटा परम्परागत भ¥याङ रहनेछ ।
लिफ्ट र भ¥याङ दुवै माध्यमबाट धरहरा चढ्न सकिनेछ । दुई वर्षका अवधिमा निर्माण सम्पन्न गर्ने गरी रमन कन्सट्रक्सनले धरहराको पुनःनिर्माण शुरु गरेको हो । कूल रु तीन अर्ब ४८ करोड लगानीमा निर्माण हुने धरहरा २२ तला र ७२ मिटर अग्लो हुनेछ ।

धरहराको १८ औँ तलामा अवलोकन कक्ष हुनेछ । नयाँ धरहरामा बगैँचा, सङ्ग्रहालय, रङ्गीन जलफोहरा, प्रदर्शनी कक्ष, पार्किङ स्थल, पसललगायत रहनेछन् । धरहरा बालबालिका तथा ज्येष्ठ नागरिकमैत्री हुने छ । त्यहाँ आउने अवलोकनकर्ताले सवारी साधनको व्यवस्थित पार्किङ गर्न सक्ने गरी पुनःनिर्माण हुनेछ ।

त्यहाँ ३५० गाडी र छ हजार मोटरसाइकल पार्किङ गर्न मिल्ने बताइएको छ । एघारतले धरहरा ९० सालको भूकम्पका कारण क्षतिग्रस्त भएपछि नौ तलामा सीमित भएको थियो । सो ऐतिहासिक धरहरा सन् १८३२ मा भीमसेन थापाले निर्माण गर्नुभएको थियो । मानन्धरका अनुसार गोश्वारा हुलाकका कारण काम गर्न समस्या भएपछि भत्काउनुपर्ने देखिएको छ । हुलाक सार्नका लागि आवश्यक पहल गरिएको छ । बबरमहलमा कार्यालय सार्नका लागि हुलाक सेवा विभागले तयारी थालेको छ । जगको काम पूरा भएपछि गोश्वारा हुलाक भत्काइने र बाँकी काम गरिने छ । ऐतिहासिक सम्पदा निर्माणका लागि कामदार पाउन त्यति सहज छैन । अहिले काष्ठमण्डप र रानीपोखरीको पुनःनिर्माणमा भक्तपुरका सीपयुक्त कामदार खटिएका छन् ।
–शर्मिला पाठक